SES BİLGİSİ
A) ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Yılmaz AYDIN
1.BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü ( a, ı, o, u ) varsa sonraki hecelerde de kalın, ince ünlü ( e, i, ö, ü ) varsa daha sonraki hecelerde de ince ünlü bulunmak zorundadır. Buna “büyük ünlü uyumu” denir.
Örnek: Türkçe, bakımlı, erdem, toplantılar…
NOT: Büyük ünlü uyumuna uyan bir sözcüğe “-gil, -ken, -ki, -leyin, -mtırak, -daş, -yor” eklerinden biri eklenirse sözcüğün büyük ünlü uyumu kuralı bozulur. Ancak dilimizde bu eklerden biri eklendiği hâlde büyük ünlü uyumu bozulmayan sözcükler de vardır.
Örnek: Ağaçtaki ( BOZDU ) İlerideki ( BOZMADI ) Yürüyor ( BOZDU ) Aldırıyor ( BOZMADI ) Meslektaş ( BOZDU ) Vatandaş ( BOZMADI ) Dayımgil ( BOZDU ) Teyzemgil ( BOZMADI ) Yeşilimtırak ( BOZDU ) Sarımtırak ( BOZMADI ) Koşarken ( BOZDU ) Gelirken ( BOZMADI ) Sabahleyin ( BOZDU ) Geceleyin ( BOZMADI )
2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü ( a, e, ı, i ) varsa sonraki hecelerde de düz bir ünlü ( a, e, ı, i ), yuvarlak bir ünlü ( o, u, ö, ü ) varsa daha sonraki hecelerde de ya düz-geniş ( a, e ) ya da dar yuvarlak ünlü ( u, ü ) bulunur. Buna “küçük ünlü uyumu” denir.
Örnek: Ağaçtaki ( UYDU ) Çamur ( UYMADI ) Yürümedi ( UYDU ) Sallıyor ( UYMADI ) Meslektaş ( UYDU ) Görmüyor ( UYMADI ) Dayımgil ( UYDU ) Armut ( UYMADI ) Yeşilimtırak ( UYDU ) Ampül ( UYMADI ) Koşarken ( UYDU ) Parlıyor ( UYMADI ) Sabahleyin ( UYDU ) Malumat ( UYMADI )
3. ÜNLÜ DÜŞMESİ
Türkçede ünlü düşmesi üç şekilde karşımıza çıkar: Çekim eki alırken ünlü düşmesi meydana gelebilir. Yapım eki alırken ünlü düşmesi meydana gelebilir. Birleşik sözcük oluşturulurken ünlü düşmesi meydana gelebilir.
Örnek: Aşağıdaki sözcüklerde çekim eki alırken ünlü düşmesi olmuştur.
Akıl > Aklı, Burun > Burnum, Omuz > Omzumuz, Şehir > Şehre, Ağız > Ağzım, Göğüs > Göğsüm
*** Tekrar yollu ikilemelerde ünlü düşmesi olmaz: Omuz omuza, burun buruna..
Aşağıdaki sözcüklerde yapım eki alırken ( türetme sırasında ) ünlü düşmesi olmuştur.
Kavuş- > Kavşak, Kıvır- > Kıvrım, Kıvır- > Kıvrak, Kıvır- > Kıvrıl-, İleri > İlerle-, Sızı > Sızla-, Oyun > Oyna-,
Besi > Besle-, Yanıl- > Yanlış, Öğren- > Öğrenci, Dilen- > Dilenci, Devir- > Devrik
Aşağıdaki sözcüklerde birleşik sözcük oluşturulurken ünlü düşmesi olmuştur.
Sabır + et- > Sabret-, Kahır + et- > Kahret-, Kahır + ol- > Kahrol-, Şükür + et- > Şükret-
*** Aşağıdaki örnekler de birleşik sözcük olup bunlardaki ünlü düşmeleri “ses aşınması” olarak da kabul edilmektedir.
Ne + asıl > Nasıl, Ne + için > Niçin, Pek + iyi > Peki, Kahve + altı > Kahvaltı, Cuma + ertesi > Cumartesi
4. ÜNLÜ TÜREMESİ
Türkçede ünlü türemesi iki şekilde karşımıza çıkar: “-cık” küçültme eki alan bir isim ile küçültme eki arasına ünlü harf girebilir. Pekiştirme sırasında ünlü türemesi meydana gelebilir.
Örnek: Az + -cık > Azıcık, Bir + -cik > Biricik, Dar + -cık > Daracık, Genç + -cik > Gencecik,
Sağlam > Sapasağlam, Yalnız > Yapayalnız
NOT-1: “-cık” küçültme eki sadece isimlere gelir. Bu nedenle “gülücük, öpücük” sözcüklerinde ünlü türemesi yoktur. Bu sözcüklerde ünsüz düşmesi vardır.
NOT-2: Ünsüzle biten “bak-, sev-, yap-” gibi fiillere şimdiki zaman eki olan “-yor” eklenirken araya “ı, i, u, ü” girer. Bu örneklerde kullanılan “ı, i, u, ü” ünlülerini ünlü türemesi alan yayınlar olsa da bunlar aslına “bağlayıcı ünlü” olarak kabul edilir. Sınavda çıkarsa şıklara göre hareket ediniz.
5. ÜNLÜ DARALMASI
Türkçede düz geniş ünlü olan “a, e” ile biten fiillere “-yor, -e, -erek, -ecek, -ip” eklerinden biri getirildiğinde, geniş ünlü daralıp “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür. Bu daralmada etkili olan asıl unsur “y” ünsüzüdür. Fiillerin dışında bir de “ne” sözcüğünde “e” eki eklenirken “y” kaynaştırma harfinden dolayı daralma görülür.
Örnek: Ağla- + -yor > Ağlıyor, Ye- + -erek > Yiyerek, De- + -erek > Diyerek, De- + -ecek > Diyecek,
Ye- + -ecek > Yiyecek, Ye- + -e > Yiye yiye, De- + -e > Diyei ye- + -ip > Yiyip, Ne + -e > Niye
*** Aşağıdaki sözcükte ünlü daralması olmaz!
De- + -ip > Deyip
6. ÜNLÜ DEĞİŞİMİ ( KALINLAŞMASI )
Türkiye Türkçesinde sadece “sen, ben” zamirlerinde görülür. Bu zamirlere yönelme durumu eki eklendiğinde “sen > sana” ve “ben > bana” olur. Buna “ünlü kalınlaşması” denir.
B) ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
1.ÜNSÜZ YUMUŞAMASI ( DEĞİŞİMİ )
“p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde veya bu sözcükler bir yardımcı fiille birleştiğinde “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayıp “b, c, d, g, ğ” seslerine dönüşür. Buna “yumuşama” denir.
Örnek: Topaç + -ım > Topacım, Ağaç + -a > Ağaca, Dolap + -a > Dolaba, Renk + -i > Rengi,
Ahenk + -e > Ahenge, Yurt + -um > Yurdum
NOT: “p, ç, t, k” ile bitip de ünlüyle başlayan bir ek alan bazı sözcükler yumuşamaya uğramaz. Bu tür sözcüklere “ünsüz yumuşamasına aykırı kullanım” denir. Ayrıca, özel isimlerde yumuşama olmaz.
Örnek: Yap- + -ım > Yapım, Hap + -a > Hapa, Millet + -in > Milletin, Hürriyet + -e > Hürriyete,
Ahmet + -e > Ahmet’e, Murat + -a > Murat’a
2. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ( SERTLEŞMESİ )
“f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere “c, d, g” yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirilirse ekin başındaki ünsüzlerde “c > ç, d > t, g > k” şeklinde değişme olur. Buna “sertleşme” denir.
Örnek: Yap- + -dı > Yaptı, Hap + -cı > Hapçı, Millet + -den > Milletten, At- + -gı > Atkı, Bit- + -gin > Bitkin,
Seç- + -gin > Seçkin, Baş + -ga > Başka, 1923 + -de > 1923’te
3. ÜNSÜZ DÜŞMESİ
“K” ünsüzüyle biten bir sözcüğe “-cık, -l-, -dır-” eklerinden biri eklendiğinde “k” ünsüzü düşer. Buna “ünsüz düşmesi” denir.
Örnek: Küçük + -cük > Küçücük, Minik + -cik > Minicik, Sıcak + -cık > Sıcacık, Alçak + -l- > Alçal-,
Yüksek + -l- > Yüksel-, Kalk- + -dır- > Kaldır-, Ufak + -l- > Ufal-, Küçük + -l- > Küçül-
4. ÜNSÜZ TÜREMESİ
Ünsüzle biten bazı sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemle birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna “ünsüz türemesi” denir. Yılmaz AYDIN
Örnek: His + -i > Hissi, Af + -a > Affa, Sır + -ı > Sırrı, Ret + -i > Reddi, Hal- + -i > Halli, Zam + -ı > Zammı,
Tıp + -ı > Tıbbı, Ret + et- > Reddet-, Zan + et- > Zannet-, Hal + et- > Hallet-, Af + et- > Affet-, His + et- > Hisset-
