EYLEMSİ EKLERİNİN KALIPLAŞMASI
A. Sıfat Fiil Eklerinin Kalıplaşması Üzerine
Sıfat fiillerin bir kısmı sıfat tamlaması kurduğunda bazen isimsiz de kullanılır. Böyle örneklerde sıfat fiil, eylemsi özelliğini yitirmemişse bunlara biz “adlaşmış sıfat fiil” deriz.
“Konuşan öğrencileri yanıma çağırdım.” cümlesindeki ortaçla kurulan tamlamadaki adı atarsak ortaç mana bakımından ismi de karşılar. Eylemsi özelliği devam ettiği için de “Konuşanları yanıma çağırdım.” örneğinde altı çizili kısım “adlaşmış sıfat fiil” olmuştur.
Yapılacaklar, görünenler, unutulmuşlar… örnekleri de böyledir. Fakat ortaç kalıplaşması bunlardan tamamen farklıdır. Ortaç ekini alan sözcük bu ekle birlikte eylemsi özelliğini yitirerek somut varlıklara, durumlara, unvanlara, makamlara kalıcı ad olur.
Örnek:
tanıdık >>> tanınan, bilinen kimse
bilmiş >>> bilgiçlik taslayan kimse
doymuş >>> bir kimya terimi
dolmuş >>> dolduktan sonra yola çıkan küçük taşıt
ermiş >>> veli, evliya
geçmiş >>> mazi
okumuş >>> öğrenimli kimse
yemiş >>> meyve, incir
ayran >>> su ve yoğurt karışımı içecek
bakan >>> BK üyesi
boğazkesen >>> su kenarında yapılmış kale
cankurtaran >>> hasta arabası
doğan >>> yırtıcı kuş
eren >>> ermiş kimse
kıran >>> telef edici hastalık
açar >>> anahtar
gelir >>> kazanç
gider >>> masraf
kaynar >>> baharat ve şekerle yapılan sıcak içecek
keser >>> kesici alet
tutar >>> yekûn
bilgisayar >>> veri işleyici
Çağlar, Yaşar, Güler, Yılmaz, Korkmaz… gibi ad ve soyadı olan kalıplaşmış adlar da vardır.
balyemez >>> açmaz satranç terimi
kuşkonmaz >>> bitki
taşınmaz
varyemez
açacak >>> kapak açmaya yarayan alet
alacak
verecek
gelecek
oturacak
silecek
tutacak
yakacak
yiyecek
B. İsim Fiil Eklerinin Kalıplaşması Üzerine
ekmek
çakmak
ırmak
ilmek
oymak
burma
kaplama
süzme
dolma
serpme
yapıştırma
besleme
devşirme
döşeme
içme
kapatma
kazma
kızartma
közleme
pastırma
koçaklama
oyma
sıtma
sırma
sürme
yağma
bazlama
buğulama
çevirme
ezme
dondurma
haşlama
kapama
kavurma
Hazırlayan: Yılmaz AYDIN
