BİÇİMCE ETKEN OLAN EDİLGEN YAPILAR ÜZERİNE BİR DENEME
Bazı fiiller biçim bakımından edilgenlik eki almamasına rağmen örtük anlamda edilgendir. Bu durum konuşma dilindeki “en az çaba ilkesi”nin yazı diline olumsuz yansımasıdır.
Söz konusu eksiklik hem çekimli fiillerde hem de fiilimsilerde karşımıza çıkmaktadır. Kimi kaynaklarda “sözcüğün yanlış yapılandırılması” şeklinde yer verilen örnekler aslında çatının konusu olmalıdır.
“Bu fırsat kaçmaz.” cümlesindeki “bu fırsat” öznesi olan veya işi yapan konumundaymış gibi görünse de aslında işten etkilenen varlıktır. Fiil biçimce etken olmasına rağmen örtük anlamda edilgendir. İlgili fiil “kaçırılmaz” olması gerekirken söyleyişteki kolaylıktan dolayı “kaçmaz” şeklinde kullanılmış ve bu durum yazılı anlatıma da aynı şekilde yansımıştır.
Bu yanlışlığın daha çok, dile reklamlar aracılığıyla geçtiği kanaatindeyiz.
O halde “Bu fırsat kaçmaz.” cümlesindeki “kaçmaz” fiilinin “kaçırılmaz” edilgen yapısıyla düzeltilerek cümle “Bu fırsat kaçırılmaz.” şeklinde yazılıp söylenmelidir.
Aynı durum yan yargı kuran fiilimsilerde de görülebilmektedir. “Türkiye’nin en çok satan gazetesini ben de okuyorum.” cümlesindeki “Türkiye’nin en çok satan” sıfat-fiil öbeğideki örtük anlam “gazetenin kendi kendine satılması değil, gazetenin başkaları tarafından satılması” olduğu için sıfat-fiil eki aslında edilgen yapıdaki bir fiile gelmeliydi. Bu cümle de “Türkiye’nin en çok satılan gazetesini ben de okuyorum.” şeklinde yazılıp söylenmelidir.
Aşağıdaki örnekler de aynı şekilde düzeltilmelidir:
– Bu gol kaçmaz. > Bu gol kaçırılmaz.
– Yazarın bu romanı çok sattı. > Yazarın bu romanı çok satıldı.
Yılmaz AYDIN
