FİİLDE ÇATI
Çatı özelliği sadece yüklemi fiil olan cümlelerde aranır. Yüklemi isim, tamlama, fiilimsi, isim soylu sözcük olan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Örnekler:
Bu konuyu dinleyen kişiler sizlersiniz. ( Yüklem, ek-eylem almış zamir olduğu için bu cümlede çatı aranmaz.)
Onun en sevdiği iş müzik dinlemekti. ( Yüklem, ek-eylem almış isim-fiil öbeği olduğu için bu cümlede çatı aranmaz.)
İsmail de bu sınıfın öğrencisiydi. ( Yüklem, ek-eylem almış tamlama olduğu için bu cümlede çatı aranmaz.)
Dersime ilk giren öğrenci Sıla’ymış. ( Yüklem, ek-eylem almış isim olduğu için bu cümlede çatı aranmaz.)
Çatı konusunu iki kısımda inceleriz:
– Öznesine Göre Çatı ( Özne – yüklem ilişkisi )
– Nesnesine Göre Çatı ( Nesne – yüklem ilişkisi )
A) Öznesine Göre Çatı ( Özne – yüklem ilişkisi )
Fiil cümlelerinin “İşi yapan belli mi, değil mi; işi yapan o işten kendisi mi etkilemiş, iş karşılıklı veya birlikte mi yapılmış?” bakımından incelenmesidir.
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
1.Etken Çatılı Fiiller: Olan veya işi yapan bellidir. Özne, açık veya gizli özne şeklindedir. Gerçek öznelerdir.
Örnekler:
Bu konuyu bize öğretmenimiz anlattı. ( Anlatma işini yapan açık özne şeklinde bellidir. )
Yarın akşam size geleceğiz. / BİZ ( Gelme işini yapan gizli özne şeklinde bellidir. )
Çocuğun boyu bir hayli uzamış. ( Özne, olan durumunda ve gerçektir. )
2.Edilgen Çatılı Fiiller: İşi yapan belli olmadığı için, işten etkilenen varlık özne durumundadır. Edilgen çatılı fiillerde sözde özne bulunur. Sözde özneler, açık veya gizli özne şeklinde olabilir. Fiillerde “-n- / -l-” çatı eki bulunur.
Örnekler:
Köy yolu onarıldı. ( Onarma işini yapan belli değil, köy yolu başkası tarafından onarılmış. )
Sokaktaki çöpler sabaha karşı toplanmış. ( Toplama işini yapan belli değil, çöpler başkası tarafından toplanmış. )
Yüzbaşı Cemil savaşın ilk günlerinde omzundan yaralanmış. ( Yaralayan belli mi? / Değil. )
Akşamki toplantıya da davet edildim. / BEN ( Davet eden belli mi? / Değil. )
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
3.Dönüşlü Çatılı Fiiller: İşi yapan bellidir. Özne, açık veya gizli özne şeklindedir. Gerçek öznelerdir. Öznemiz o işten kendisi etkilenir. Fiillerde «-n- / -l-» çatı eki bulunur.
Örnekler:
Haberi duyduğuma çok sevindim. BEN ( İşi yapan ve o işten etkilenen aynıdır. )
Annem bu haber karşısında üzüldü. ( İşi yapan ve o işten etkilenen annemdir. )
UYARI: Bazı fiiller cümledeki kullanımına göre edilgen veya dönüşlü olabilir.
Örnekler: “Kırıl- , atıl- sarıl-” fiilleri bunlardandır.
Bahçedeki odunlar kırıldı. ( İşi yapan belli olmadığı için «kırıl-» fiili edilgendir. )
Bu sözlerden sonra annem bize kırıldı. ( İşi yapan ve işten etkilenen belli olduğu için «kırıl-» fiili dönüşlüdür. )
Masanın üzerindeki fazlalıklar çöpe atıldı. ( İşi yapan belli olmadığı için «atıl-» fiili edilgendir. )
Ekmek alabilmek için bir adım öne atıldı Murat. ( İşi yapan ve işten etkilenen belli olduğu için «atıl-» fiili dönüşlüdür. )
Aldığım kitap bu kağıtla sarıldı. ( İşi yapan belli olmadığı için “sarıl-” fiili edilgendir. )
Sena ve o birbirlerine sıkıca sarıldı. ( İşi yapan ve işten etkilenen belli olduğu için «sarıl-» fiili dönüşlüdür. )
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
4.İşteş Çatılı Fiiller: İşi yapan bellidir. Özne, açık veya gizli özne şeklindedir. Gerçek öznelerdir. İş, karşılıklı veya birlikte yapılır. Fiillerde “-ş-” çatı eki bulunur. Bazı fillerin kendisinde vardır “ş”.
Örnekler:
Ahmet ve Mehmet yıllar sonra barıştı. ( İşi yapanlar belli ve iş karşılıklı yapılmış. )
Onunla ilk dersimizde tanıştık. (İşi yapanlar belli ve iş karşılıklı yapılmış. )
Göçmen kuşlar güney illerine doğru uçuştu. ( İşi yapanlar belli ve iş birlikte yapılmış. )
Bütün çocuklar bağrışıyordu. ( İşi yapanlar belli ve iş birlikte yapılmış. )
Nöbetçiyi gören öğrenciler sağa sola kaçıştı. ( İşi yapanlar belli ve iş birlikte yapılmış. )
UYARI: “Koş-“ kelimesi çoğul kişi eki aldığında işteş zannedilebilir fakat bu durumda “koş-“ fiili etken olur.
Örnek:
Eve doğru koştuk. ( Birlikte yapma anlamını «-k» I. çoğul kişi eki verdiği için bu fiil etkendir. )
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
B) Nesnesine Göre Çatı ( Nesne – Yüklem İlişkisi ) : Bir fiilin nesne alıp almaması bakımından incelenmesidir.
Müfredat, nesnesine göre çatıyı dört alt başlıkta inceliyor:
1. Geçişli Fiiller: Nesne alabilen fiiller geçişlidir. Nesne, belirtili de belirtisiz de olabilir.
Örnekler:
Dersimizde bu konuya ait örnekleri inceledik.
Her akşam yatmadan bir bardak su içerim.
NOT: Bazı fiiller geçişli olduğu halde bu fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmayabilir. Bu cümleler çatı bakımından yine geçişli olur.
Örnekler:
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. ( Onu fark edemezsiniz / neyi fark edemezsiniz ? )
ZT Y
Her sabah burada beklerim. ( Onu beklerim / neyi beklerim / ne beklerim ?)
ZT DT Y
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
2. Geçişsiz Fiiller: Nesne alamayan fiiller geçişsizdir.
Örnekler:
Misafirler bahçemizdeki çardakta oturdular. ( Neyi oturdular? / onu oturdular )
Ağaçlar dün sulandı.
Çakmak Caddesi’nde bir yerde buluştuk.
Gömleğim kırıştı.
Yaş aldıkça cildim kırıştı.
Kuşlar bizi görür görmez havalandı.
3. Oldurgan Fiiller: Geçişsiz bir fiile “-r-, -t-, -tır-” eklerinden birini getirerek o fiilin geçişli yapılmasıdır.
Örnekler:
Uyudum ——- Geçişsiz fiil ( + ) –t- >>>> Uyuttum ——– Geçişli oldu. ( Oldurgan )
Kalktık ——- Geçişsiz fiil ( + ) –tır- >>>> Kaldırdık ——– Geçişli oldu. ( Oldurgan )
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
4. Ettirgen Fiiller: Geçişli bir fiile “-r-, -t-, -tır-” eklerinden birini getirerek o fiilin bildirdiği işi başkasına yaptırırız.
Nesne fiile ek getirmeden evvel de cümlede bulunuyor. Burada, işi yapanda bir değişiklik oluyor.
Örnekler:
Okudum ——- Geçişli fiil ( + ) –t- >>>> Okuttum ——– İşi başkasına yaptırdım. ( Ettirgen )
Sattık ——- Geçişli fiil ( + ) –tır- >>>> Sattırdık ——– İşi başkasına yaptırdım. ( Ettirgen )
İçtim ——– Geçişli fiil ( + ) –r- >>>> İçirdim ——– İşi başkasına yaptırdım. ( Ettirgen )
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
UYGULAMA CÜMLELERİ
Aşağıdaki cümleleri çatıları bakımından inceleyiniz.
Öznesine Göre Nesnesine Göre
1. Yol boyunca gördüğüm ağaçları birer birer not ettim. …………………… ……………………..
2. Salon takımını geçen yaz yenilettim. …………………… ……………………..
3. Savaş sonunda tüm kent yenilendi. …………………… ……………………..
4. Çok üşüdüğüm için battaniyeyi sarındım. …………………… ……………………..
5. Yapım ekleri konusunu beraberce tartıştık. …………………… ……………………..
6. Bebeği çok geç olmadan uyuttum. …………………… ……………………..
7. Sınav sonucunu öğrenince çok üzüldüm. …………………… ……………………..
8. Havaya saçılan paraları vatandaşlar kapıştı. …………………… ……………………..
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
CEVAPLAR
ETKEN
ETKEN
DÖNÜŞLÜ
İŞTEŞ GEÇİŞLİ
GEÇİŞSİZ
OLDURGAN
GEÇİŞLİ
GEÇİŞSİZ
ETTİRGEN
GEÇİŞLİ
GEÇİŞLİ
EDİLGEN
DÖNÜŞLÜ
İŞTEŞ
ETKEN
KANALIMIZA ABONE OLMAYI UNUTMAYINIZ!..
YILMAZ AYDIN – TÜRKÇE NOTLARI
