FİİLİMSİ ( EYLEMSİ )
Özellikleri:
- Kökü veya gövdesi fiil olan sözcüklere getirilen yapım ekleriyle oluşur.
- Direkt ek-eylem almadıkça her eylemsi bir yan cümlecik değerindedir, bu durumda fiilimsili birleşik cümle oluşturur.
- İsim-fiil ve sıfat-fiiller isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olabilir.
- İsim-fiil ve sıfat-fiiller ek-eylem alarak yüklem olabilir.
- İsim-fiil ve sıfat-fiiller isim çekim eklerinin çoğunu alabilir.
- Üç çeşit fiilimsi vardır: isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil.
1-İSİM – FİİL ( AD – EYLEM )
- Eylem ismi oluşturan fiilimsilerdir.
- İş, oluş, durum anlatan fiillerin isim hâlleridir.
- İsim çekim eklerinin çoğunu alabilir.
- Ek-eylem alarak yüklem olabilir.
- İsim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olabilir.
- Sıfat tamlamalarında tamlayan olabilir.
- Fiil kök veya gövdelerine getirilen “-ma / -me , -mek / -mak , -ış / -iş / -uş / -üş” ekleriyle türetilir.
Örnekler:
Bahçe duvarını onarmak amacıyla iki usta ile anlaştık.
Ürün pazarlayıcısının ürünü anlatışına hayran kaldık.
Bazı öğrenciler ders sırasında odaklanamama sorunu yaşıyor.
Seni düşünmek güzel şey, ümitli şey, diyordu şair.
Dezenfektandan sonra ellerini yıkayışı yok mu, ona bayılıyorum.
Dinlenme odasına geçtiğimiz zaman tahlil sonuçlarını alabilecekmişiz.
Tabloyu asabilmek için duvara çivi çakma ihtiyacı hissetti.
Yurdum insanının en büyük problemi az düşünmekti.
NOT – 1: İsim-fiiller isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olabilir.
Örnekler:
Okumanın faydası ( İsim-fiil tamlayan durumundadır. )
Adamın anlatışı oldukça iyiydi. ( İsim-fiil tamlanan durumundadır. )
Saklama kabının içindeki yiyecekler bozulmamış. ( İsim-fiil tamlayan durumundadır. )
NOT – 2: İsim-fiiller ek-eylem alarak yüklem olabilir.
Örnekler:
Bu konunun tartışılmasının tek sebebi unutamamaktı.
İnsanı küçük düşüren şeylerden biri de yanlış anlaşılmakmış.
NOT – 3: İsim-fiil eki olan “-me / -ma” ile olumsuzluk eki olan “-me- / -ma-” karıştırılmamalıdır.
Matematiğin bu konusunu hiç anlamam. ( Olumsuzluk ekidir. )
Yapı konusunu anlaması için elimden geleni yaptım. ( İsim-fiil ekidir. )
NOT – 4: Bir sözcükte üst üste iki farklı “-me / -ma” varsa bunlardan birincisi olumsuzluk, ikincisi de isim-fiil ekidir.
Örnek:
Zayıflayamaması, akşam saatlerinde makarna ve ekmek yemesindendir.
NOT – 5: İsim-fiil ekiyle oluşan bazı sözcükler, zamanla kalıcı ada dönüşerek fiilimsilik özelliğini kaybeder.
Örnek:
Sobayı tutuşturmak amacıyla çakmak kullanması gerekiyordu.
Kazma ve kürek alarak bahçeye çıktı.
Kurban etinden lezzetli bir kavurma yaptılar.
Elazığ biberiyle yapılan dolmanın tadı bir başkadır.
İnce yaprakla sarılan sarmalar tüm tencereyi doldurdu.
Yaz geldiği zaman dondurma yemek ister çocuklar.
Yarışma programının sunucusunu liseden tanıyordum.
İmzalanan antlaşmanın metnini internette paylaştılar.
2- SIFAT – FİİL ( ORTAÇ )
- İsim çekim eklerinin çoğunu alabilir.
- Ek-eylem alarak yüklem olabilir.
- İsim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olabilir.
- Sıfat tamlamalarında tamlayan olabilir.
- Fiil kök veya gövdelerine getirilen “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ekleriyle türetilir.
Örnekler:
Bahçede oynayan çocukların sesinden uyuyamıyordum.
Anadolu’muzda görülesi yerler oldukça çoktur.
Dönülmez akşamın ufkundayız, diyordu sanat müziği parçasında.
Arabayı bahçede çalışır durumda bıraktım.
Anlattığı olaya sınıfımızdaki kimse inanmamıştı.
Okuduğumuz bazı romanlar bizi bilinmedik diyarlara götürür.
Postanenin bu odasında unutulmuş mektuplar vardı.
Gelecek ay düzenlenecek sınava okuldaki her öğrenci katılır.
NOT – 1: Sıfat-fiil ekiyle oluşan bazı sözcükler zamanla kalıcı isme dönüşerek fiilimsilik özelliğini kaybedebilir.
Örnekler:
Dolapta yiyecek ve içecek kalmamıştı.
Geçmiş kadar gelecekle de ilgiliydi bu durum.
Bu adam sanıldığı kadar cahil değil, okumuş biriydi.
Okula servisi kaçırınca dolmuş ile gitti.
Kış yaklaştığı zaman yakacak problemimiz başlar.
Bakan geldiği için ilimizdeki asayiş üst düzeye çıkartıldı.
Kalaslardaki paslanmış çivileri keserle çıkarttık.
Bugün, poğaça yerine çift ekmekli döner yedik.
Kalemin kırılan ucu için açacak gerekiyordu.
NOT – 2: Sıfat-fiille kurulan sıfat tamlamasında isim unsuru düşünce sıfat-fiil adlaşır. Buna “adlaşmış sıfat-fiil” denir. Bu durumda sıfat-fiiller fiilimsilik özelliğini kaybetmez.
Örnekler:
Konuşan insanları konferansta oldukları konusunda uyardık.
Konuşanları
Ev taşıma sırasında, kırılacak eşyaları özenle paketlediler.
kırılacakları
Söyler misiniz; hiç, bilenle bilmeyen bir olur mu?
Anlattığının hiçbirine inanmadık.
NOT – 3: Sıfat-fiil ekleriyle kip ekleri karıştırılmamalıdır. “-di / -ti” eklendiğinde anlamlı olan cümlelerde “-acak, -miş, -er, -mez” ekleri “kip” eki, anlamsız olanlarda ise “fiilimsi eki” olur.
Örnekler:
Kanıtlanamamış suçlamalarla hiçbir yere varılamaz.
Kanıtlanamamıştı suçlamalarla hiçbir yere varılamaz. ( Anlamsız olduğu için “-mış” sıfat- fiil ekidir. )
Daha, yaşanacak çok şeyimiz var.
Daha, yaşanacaktı çok şeyimiz var. ( Anlamsız olduğu için “-acak” sıfat- fiil ekidir. )
Hazırladığımız bu notlar kitap haline getirilecek.
Hazırladığımız bu notlar kitap haline getirilecekti. ( Anlamlı olduğu için “-acak” kip ekidir. )
3- ZARF – FİİL ( ULAÇ, BAĞ – FİİL )
- Genellikle zaman, durum ve koşul anlatan ve zarf olarak kullanılan fiilimsilerdir.
- Fiil kök veya gövdelerine getirilen “-ken, -alı, -madan, -ince, -ip, -erek, -dıkça, -e, -er…-mez, -casına, -meksizin, -dığında …” ekleriyle türetilir.
Örnekler:
Müzik dinlemek, ders çalışırken dikkatimi dağıtır.
Sen gideli tam on sene oldu.
Bu testleri çözmeden konuyu anlayamazsınız.
Günde yirmi paragraf sorusu çözünce ortalamanız yükselir.
Birden öfkelenmeyin; meseleyi, konuşup hallederiz.
Sosyal medyaya girilerek sınav kazanılmaz.
Yayla havasını aldıkça hastalığı günden güne iyileşiyordu.
Gençler, dersimiz onu beş geçe başlayacaktır.
Toplumumuzdaki çoğu insan bilir bilmez yorum yapıyor.
Küçük kız, burada olmamasına rağmen olayı görmüşçesine anlatıyordu herkese.
Öğretmenimiz bugün ara vermeksizin ders anlattı bizlere.
Kurul Yayıncılık soru bankamızı aldığında Türkçe sorununu halledeceksin.
ETKİNLİK
Numaralandırılmış cümlelerde yer alan fiilimsileri bularak fiilimsilerin türünü cümlelerin altındaki boşluğa yazınız.
- Yeşil başlı ördeği gördüğüm zaman hep o türkü dudaklarımda titreşir.
……………………………………………………………………………………………………………………….
- Dişe dokunur bir eser yazmak seneler alabilir.
……………………………………………………………………………………………………………………….
- Görüş saati yaklaştıkça çocukların da babalarının da heyecanı artıyordu.
……………………………………………………………………………………………………………………….
- Kızılay’ın en işlek yerinde simit yiyip ayran içerek vakit geçirdik Yenay ağabeyle.
……………………………………………………………………………………………………………………….
- Kader diye diye yaptığı hataları kadere yükleyen insanlar da var bu hayatta.
……………………………………………………………………………………………………………………….
- Kırılası elleriyle balkondaki çiçekleri koparmıştı vicdansız adam.
……………………………………………………………………………………………………………………….
Hazırlayan: Yılmaz AYDIN
